Radość, lęk czy poczucie winy – jakie emocje wiążą się z decyzjami finansowymi? Czy przyszłościowe płatności bezgotówkowe mają same plusy? Jak dom rodzinny wpływa na myślenie młodych o pieniądzach? Na te i inne pytania szukałam odpowiedzi w trakcie badań realizowanych dla Think Forward Initiative. Co to za projekt i jakie z niego wnioski?
Think Forward Initiative to międzynarodowa inicjatywa stworzona dla młodych naukowców z pogranicza ekonomii i psychologii. Uzyskany grant pozwolił mi zbadać, jak młodzi w Polsce postrzegają pieniądze – zarówno w tradycyjnej, jak i bezgotówkowej formie. Najciekawsze było dla mnie to, jakie emocje wiążą się z finansową stroną życia – i jak to się ma to przekonań wyniesionych z domu.
Badania dotyczyły trzech głównych wątków – wydawania, oszczędzania i inwestowania. Łączyły pogłębione wywiady indywidualne z grupami fokusowymi (czyli moderowanymi dyskusjami, w których dzieliliśmy się opiniami i generowaliśmy pomysły). W wywiadach skupiałam się na indywidualnym doświadczeniu i wymyślonym przeze mnie „krajobrazie emocjonalnym” (emotional landscape). Czym był ten krajobraz? Składało się na niego zestawienie konkretnych emocji i sytuacji powiązanych z pieniędzmi. Zgłoszone przez respondentów problemy próbowaliśmy z kolei rozwiązać w ramach grup fokusowych. Pracowaliśmy też nad wskazówkami dla instytucji finansowych. Spotkania ze studentami z różnych uczelni przeprowadziłam w Szkole Głównej Handlowej (Warszawa) i na Uniwersytecie Ekonomicznym (Katowice). Raport z badań jest już dostępny na stronie internetowej projektu. Z uwagi na to, że przygotowałam go w języku angielskim, poniżej załączam kilka głównych wniosków po polsku.
Czy wychowanie i kierunek studiów mają znaczenie dla spraw finansowych?
Jasne, że tak – być może to was nie zaskoczy, jednak jeśli przyjrzymy się bliżej, zauważymy, że te tendencje wcale nie są takie jednoznaczne. Otóż dla przykładu rozrzutność rodziców, o której wspominali respondenci, mogła być powiązana z rozrzutnością ich samych, bywa jednak, że tendencje są odwrotne. Podobnie z kierunkiem studiów – studia ekonomiczne wiązały się z większym zainteresowaniem samym tematem, natomiast postawy wobec pieniędzy mogły się znacząco różnić.
Co zaskakujące, dla jednych gotówka ułatwiała kontrolę nad budżetem („widzę, ile mam w portfelu”), dla innych monitoring był łatwiejszy dzięki śledzeniu transakcji dokonanych kartą płatniczą. A co z płatnościami bezgotówkowymi? Respondenci preferowali właśnie takie, choć zwracali uwagę na ich potencjalne słabości – ryzyko wyłudzenia czy brak prywatności związany z przetwarzaniem danych na temat wszystkich płatności.
Co jeszcze pomaga w rozsądnym gospodarowaniu budżetem?
Na tym skupiliśmy się w trakcie grup fokusowych. Po pierwsze, pomiar postępów. Po drugie, nadanie całemu procesowi rozrywkowego charakteru, na przykład wprowadzenie gier, rywalizacji, niefinansowych bonusów. Nie było to jednak rozwiązanie przekonujące dla wszystkich – niektórzy woleli konkretne, finansowe korzyści (np. rabaty, lepsze oprocentowanie) albo uproszczenie obsługi konta w taki sposób, by o pieniądzach nie musieć myśleć.
Jakie uczucia wiązały się z pieniędzmi?
Wiele było lęku i poczucia winy – te emocje były niejako dziedziczone. Poczucie winy z powodu wydawania zbyt wiele (ewentualnie: zbyt wiele na siebie). Lęk – od tego przed utratą kontroli nad budżetem aż do lęku przed bezdomnością. Wywiady indywidualne były okazją do przyjrzenia się skrajnie różnym postawom i reakcjom emocjonalnym związanym z finansami. Od zaklętego kręgu zakupów (uzależnienia do wydawania) aż do skrupulatnego oszczędzania przy jednoczesnym poczuciu winy związanym z wydatkami na własne potrzeby. A emocje pozytywne? Były to na przykład zadowolenie z zaradności finansowej oraz budowanie więzi oparte na wspólnych zakupach czy wręczaniu sobie prezentów.
Co z tym inwestowaniem?
O ile wydawanie i oszczędzanie pieniędzy było studentom i studentkom dobrze znane, o tyle temat inwestowania pozostawał mglisty i odległy. Wiązało się to zarówno z brakiem deklarowanej wystarczającej wiedzy, jak i – w większości przypadków – z brakiem środków, które można by było na ten cel przeznaczyć.
Co dalej? Temat emocji i pieniędzy powróci za jakiś czas w nieco innej odsłonie. Wiele się pisze o finansach młodych dorosłych, jednak gdy przyjrzymy się bliżej, zobaczymy, że temat jest znacznie bardziej złożony, niż by się mogło wydawać. Wymaga pogłębienia. Mnie osobiście największą radość sprawiło śledzenie poszczególnych emocji związanych z wydawaniem. Takie ujęcie tematu mówiło znacznie więcej o młodych konsumentach niż podawane zazwyczaj wyniki badań ilościowych czy dane finansowe z budżetów osobistych.
Badania nad decyzjami i emocjami oraz poradnictwo w tej sprawie powrócą w przyszłym roku w nieco innej odsłonie, stay tuned! Tymczasem raz jeszcze wyrazy wdzięczności dla wszystkich osób uczestniczącym w badaniach, a także Adrianowi Pietrzykowi (UEK) za wsparcie logistyczne i Maciejowi Parkitnemu (UŚ) za wsparcie redakcyjne. Projekt był realizowany pod kierunkiem prof. Adama Szyszki ze Szkoły Głównej Handlowej w ramach studiów doktoranckich w Kolegium Ekonomiczno-Społecznym SGH i Centrum Interdyscyplinarnych Badań nad Rynkami Finansowymi. Dziękuję!
